वृत्तपत्रकारिता - (जर्नालिझम)

वृत्तपत्रकारिता - (जर्नालिझम) ’वृत्तपत्रांच्या किंवा नभोवाणी वा दुरचित्रवाणी यांसारख्या जनसंज्ञापनांच्या माध्यमातून वाचकांच्या किंवा प्रेक्षकांच्या वृत्तविषयक गरजा भागवण्याचे कार्य म्हणजे ’वृत्तपत्रकारिता’ असा अर्थ मराठी विश्वकोश १७ व्या खंडात नमूद केला आहे. वर्तमानपत्रे, रेडिओ, टेलिव्हिजन व माहिती वर्तमानपत्रे, रेडिओ, टेलिव्हिजन आणि माहिती महाजालाद्वारे शोधून काढलेली माहिती सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवणे याला सर्वसाधारणपणे पत्रकारिता असे म्हणतात. पत्रकारिता ही एखादी वस्तू किंवा उत्पादन नव्हे तर एक प्रक्रिया आहे. काही दशकांपूर्वी ही प्रक्रिया एकतर्फी समजली जात होती ज्यात पत्रकार जे सांगत होते ते प्रेक्षक ग्रहण करत होते. आता प्रेक्षकही या प्रक्रियेत सहभागी होतात, त्यांच्याकडे पाठवलेले संदेश स्वत:च्या अनुभवांच्या आधारे पडताळून पाहतात आणि त्या संदेशाबाबत स्वत:चे अनुमान काढतात.
पत्रकारितेच्या सामाजिक उद्दिष्टांबाबत खूप लिहिले गेले आहे. मॅक्नायरच्या मता प्रमाणे प्रत्यक्ष जगाचा पत्रकाराने स्वत:पुरता अनुभवलेला आणि केलेला खुलासा, त्यावर एखाद्या माध्यमाच्या विशिष्ट आवश्यकता लक्षात घेऊन केलेले संस्कार ज्यायोगे तो अनेक लोकांना सांगता येईल या प्रक्रियेला पत्रकारिता म्हणतात. मॅक्वेल म्हणतो पत्रकारिता म्हणजे पैसे घेऊन केलेले लिखाण आणि दृकश्राव्य माध्यमांच्या बाबतीत असे जन माध्यम जे सर्वसामान्यजनांसाठी प्रसंगोचित नुकत्याच घडलेल्या घटना सांगते.
पत्रकारिता ही सर्वसामान्य लोकांना त्यांच्या भोवती असलेल्या जगाची जाण करून देणारी आणि त्या जगाशी कसे वागावे याबाबतचे निर्णय घेण्यासाठी लागणारी माहिती पुरविणारे साधन आहे हा विचार आता खूप बदलला आहे. पत्रकारितेच्या प्रक्रियेतून आता माध्यम संस्थांना माहितीचे पैशात मूल्य स्पष्ट कळले आहे. त्यामुळे पत्रकारिता ही केवळ एक प्रक्रिया राहिली नसून त्यातून निघणारी माहिती, विश्लेषण, प्रतिमा, रचना इत्यादी हे पत्रकारितेच्या प्रक्रियेचे उत्पादन म्हणून आता ओळखले जाते आणि याचे मूल्य समाजातील वेगवेगळ्या स्तरावर आकारले जाते आहे. पत्रकारितेच्या प्रक्रियेला लागणारा पैसाही आता अनेक पटींनी वाढला आहे. जी के चेस्टर्टन यांनी पत्रकारितेची व्याख्या करताना म्हटले की पत्रकारिता म्हणजे 'लॉर्ड जोंस मेला आहे' हे त्या लोकांना सांगणे ज्या लोकांना लॉर्ड जोंस जिवंत होता हे सुद्धा माहिती नव्हते. पत्रकारिता म्हणजे आपली ती सहजप्रवृत्ती ज्यामुळे आपण रस्त्यावर घडलेल्या अपघाताकडे गर्दीत मान उँचावून पाहण्यास उद्युक्त होतो अशी परिभाषा सिम्प्सनने केली. अलिकडे पत्रकारितेच्या बदलत्या स्वरूपामुळे कंड्या पिकवणारी पत्रकारिता, नव पत्रकारिता, शोध पत्रकारिता, टॅब्लॉइड पत्रकारिता असे पत्रकारितेचे प्रकार केले जाताहेत.

अधिक माहितीसाठी वाचा:

Curran, J and Seaton, J (1997) Power without Responsibility, Routledge.
Franklin B (1997) Newszak and News Media, Arnold.
Harcup, T (2004) Journalism:Principles and Practice, Sage
McNair, B, Hibberd, M and Schlesanger, P (2002) 'Public Access Broadcasting and Democratic Participation in the Age of Mediated Democracy', Journalism Studies, 3(3): 407-22.
McQuail, D (2000) Mass Communication Theory, Sage
Randall, D (2000) The Universal Journalist, Pluto
Simpson, J (2002) News from No Man's Land: Reporting the World, Macmillan.
By- संजय रानडे, संज्ञापन व पत्रकारिता विभाग, मुंबई विद्यापीठ