(Communication) कम्युनिकेशन - संदेशनव्यवस्था/संज्ञापन

(Communication) कम्युनिकेशन - संदेशनव्यवस्था/संज्ञापन : एकमेकांना ओळखीची असलेली चिन्हेवापरून केलेली परस्पर क्रिया. या विषयाचा अभ्यास विसाव्या शतकात इतका व्यापक झाला की जवळ जवळसर्वच विषयांमधे याचा अंतर्भाव व्हायला लागला. युरोपीय संरचनावाद आणि रशियातील आकारवादातून सर्वमानवी भाषांमधे मूलभूत संरचना असते असा विचार पुढे आला. भाषांमधे सर्वसाधारणपणे विविध चिन्हके कुठलीआणि ती काही विशिष्ट संरचनेत कशी येतात या बद्दलचे सिद्धांत सॉस्युअने मांडले. या अभ्यासातून विविधचिन्हकांच्या व्यवस्थांचा अभ्यास भाषा आणि साहित्याच्या अभ्यासात सुरू झाला. लोक कथा, चित्रपट, नाटकयांमधील अशी चिन्हक आणि त्यांची केलेली उपाययोजना यांचा अभ्यास सुरू झाला.
याचदरम्यान अमेरिकेत तुलनात्मक भाषाशास्त्राचा अभ्यास सुरू झाला. बेंजामिन ली व्हॉर्फ आणि एडमंड सापीरयांनी विविध भाषा यांच्यात तुलनात्मक नातं असतं असा विचार मांडला. भाषांमुळे दृष्टिकोन तयार होतात आणिविविध भाषांमुळे एकाच वास्तविकतेचे विविध दृष्टिकोन तयार होतात असा विचार मांडला गेला. वेगवेगळ्यासंस्कृतीत राहणारे लोक वेगवेगळी भाषा बोलतात आणि त्यांची वास्तविकता वेगवेगळी असते. मुंबई हे एकबहुभाषिक आधुनिक शहर आहे की अनेक गावांचं एक कडबोळं असा प्रश्न निर्माण होण्यामागे भाषांमुळे तयारहोणार्याह वेगवेगळ्या संस्कृती आणि मुंबई नावाच्या एकाच वास्तविकतेबाबतचे विविध दृष्टिकोन आहेत.
फ्रांसमधील संरचनात्मक मानववंशशास्त्रज्ञ क्लॉड लेवाय स्ट्रॉस याने संदेशनव्यवस्थेला संस्कृतीच्या लग्न आणिधन या दोन पैलूंशी जोडलं. भाषांमधे आणि कलेमधे चिन्ह, नातेसंबंधांमधे स्त्रिया आणि अर्थव्यवस्थेत धन यांचेअभिसरण मूलत: एकाच प्रकारची संरचना दर्शवतात आणि यातून मानवी मनाचे काही वैश्विक पैलू स्पष्ट होतात.
अमेरिकेतील समाज शास्त्राचा अभ्यास आधुनिक जीवनाच्या सूक्ष्म प्रक्रियांचा अभ्यास करण्याकडे वळला तेव्हासंदेशनव्यवस्था पहिल्यांदा औपचारिकरित्या अभ्यासली गेली. एकीकडे घटनात्मक आणि व्यावसायिक दृष्ट्यासार्वभौम तर दुसरीकडे व्यावसायिक आणि राजकीय दृष्ट्या आणि एकमेकांपासून अनभिज्ञ असा आधुनिकसमाज स्वत:शी आणि इतरांशी संवाद कसा साधतो, या प्रश्नाकडे व्हॅंस पॅकार्ड, मायकल शुड्सन सारख्याअभ्यासकांनी लक्ष वेधले. अशा जन समाजात जन माध्यमांचे महत्त्व वाढले ते जाहिरात, पत्रकारिता, जनसंपर्क, प्रचार इत्यादींमुळे. जन मनोरंजनाचा या अनोळखी पण सार्वभौम व्यक्तींवर होणारा परिणाम हा महत्त्वाचा विषयठरला.
संदेशनव्यवस्था आणि माहिती तंत्रज्ञानाचा प्रसार वाढत गेला आणि मग व्यावसायिक अभ्यासक्रमातही संज्ञापनहा विषय महत्त्वाचा झाला. उत्तराधुनिक अमेरिका, जपान आणि यूरोप येथे ग्राहकांच्या वागण्याचा सखोलअभ्यास संदेशनव्यवस्थेच्या अभ्यासामुळे शक्य झाला आणि हे देश आर्थिक दृष्ट्या पुढारले. त्याचवेळी सामान्यनागरिकांना आपले लोकशाही हक्क बजावण्यासाठी आणि नागरी समाज राजकीय व सामाजिक दृष्ट्या सक्षमकरण्यासाठी माध्यम, जनसंपर्क आणि जाहिरात यांचा अभ्यास अमेरिकेतील अभ्यासक्रमांमधे समाविष्टकरण्यात आला.
कॅनडा येथील मार्शल मॅक्लुहान या वाङ्मयीन इतिहासाच्या अभ्यासकाने मानसशास्त्र आणि हॅरॉल्ड इनिस याच्यासंज्ञापन तत्त्वज्ञानाचा उपयोग करून संदेशनाच्या अवास्तव प्रसारणाचे सिद्धांत मांडले. मॅक्लुहानची सहज शैलीअभ्यासक, माध्यम, जाहिरात आणि टेलिव्हिजन व्यावसायिक आणि सामान्य वाचकांनाही आवडली.
याचवेळी राज्यकर्ते आणि सरकारे यांनाही संज्ञापनाची आवश्यकता, प्रसार, परिणाम याचा अंदाज यायला लागला. शीत युद्ध असो वा आफ्रिकापासून व्हिएतनामपर्यंतचे स्वातंत्र्यसंग्राम असो या सगळ्यात संज्ञापनाची भूमिकाअभ्यासण्याजोगी होती हे लक्षात येऊ लागले. विशेषत: सैनिकी सामर्थ्य वापरून संघर्ष जिथे होतो तेथे आपआपलीबाजू कशी योग्य आहे हे दर्शविण्यासाठी संज्ञानाचा उपयोग झाला.
रेमण्ड विलियम्स, मार्कूस आणि एंझंसबर्जर या अभ्यासकांनी संदेशन अभ्यासाला शास्त्रीय टीकात्मक दृष्टी दिलीआणि संदेशनव्यवस्था अभ्यासाला बौद्धिक आणि तात्त्विक अधिष्टान प्राप्त करून दिले.
या सगळ्या साथ मिळाली ती उत्तरोत्तर प्रगती होत गेलेल्या माहिती तंत्रज्ञानाची ज्यामुळे संदेशनाचे स्वरूप आणिआवाका वाढतच गेला आहे.

अधिक माहितीसाठी वाचा:


पाटणकर, वसंत (2006), साहित्यशास्त्र: स्वरूप आणि समस्या, पद्मगंधा प्रकाशन.
मालशे, मिलिंद (2004), आधुनिक भाषाविज्ञान: सिद्धांत आणि उपयोजन, लोकवाङ्मय गृह
Levi-Strauss, Claude (1964) Structural Analysis in Linguistics and Anthropology in Hymes.
Sapir, Edward (1958) Selected Writings of Edward Sapir in Language, Culture and Personality (Ed by DG Maandelbaum), Berkeley, California, University of California Press.
Saussure, Ferdinand de (1974) Course in General Linguistics (Translated from French by Wade Baskin) Fontana/Collins.
Whorf, B.L. (1956) Language, Thought and Reality (Ed J Bcarroll), Cambridge, Mass: MIT Press