(Media effects) मीडिया इफेक्ट्स - माध्यम परिणाम : माध्यमांचा परिणाम वाचक/प्रेक्षकांवर होतो काययाबाबत मतभिन्नता आहे. एका अर्थाने माध्यम परिणाम हे स्वयंसिद्धच आहे. हवामानवृत्ताचा आपल्यावागण्यावर परिणाम होतोच. गाड्या किंवा विमाने उशीरा धावताहेत, परिसंवाद कुठे आहेत, कोण काय बोलले, कसेवागले या सगळ्या बातम्यांमुळे आपल्यावर परिणाम होतो. चित्रपटांचे नट, नटी यांच्या वागण्याचा, कपड्यांचापरिणाम आपल्या वागण्यावर होतो. हा सगळा आपला नेहमीचा अनुभाव आहे. मात्र माध्यमांचा परिणाम कितीआणि कसा होतो याबाबत एकमत नाही. काही अभ्यासकांनुसार माध्यमांचा अगदी प्राथमिक स्वरूपचा परिणामव्यक्ती किंवा समाजावर होतो.
माध्यमांचा, विशेषत: टीव्ही या माध्यमाचा परिणाम, हा नकारात्मकच होतो असे काही अभ्यासकांचे म्हणणे आहे. हिंसा, मैथुन, दंगली, जातीय, वांशिक, धार्मिक विषमता पसरवणे, दंगलीचे लोण पसरवणे, भीती पसरवणेइत्यादींच्या बाबतीत अनेकदा माध्यमांना दोषी धरले जाते. समाजातील वाईट प्रवृत्ती पसरवण्यात माध्यमांचाहातभार लागतो हा समज गेली अनेक दशके मान्य झाला आहे.
माध्यम परिणाम ही संकल्पना माध्यम अभ्यासातील 'हायपोडर्मिक मॉडल' सिद्धांत मांडते. या सिद्धांतानुसारएखाद्या सुईने जसे औषध थेट आपल्या नसात पोहोचवले जाते त्याप्रमाणे माध्यमे माध्यम संदेश आपल्याडोक्यात पोहोचवतात. हा सिद्धांत असे गृहित धरतो की वाचक/प्रेक्षक हे निष्प्रभ असतात. प्रत्यक्षात मात्रवाचक/प्रेक्षक हे निमूटपणे संदेश ग्रहण करत नसतात तर संदेशांना स्वत:चे अर्थ लावतात आणि आपआपल्यामताप्रमाणे, गरजेप्रमाणे, कुवतीप्रमाणे त्यावर निर्णय घेतात. या आक्षेपामुळे 'हायपोडर्मिक मॉडल' हा सिद्धांतआता मागे माध्यम अभ्यासात मागे पडत चालल आहे. असाच एक माध्यम परिणाम सांगणारा सिद्धांत आहेयूझेस ऍन्ड ग्रॅटिफिकेशन्स'चा सिद्धांत. ब्लुम्लर आणि काट्ज यांनी हा सिद्धांत सर्वप्रथम मांडला. खरेतर हा वेगळासिद्धांत नसून माध्यम अभ्यासाकडे वाचक/प्रेक्षकांच्या दृष्टिकोनातून पाहण्याच्या ज्या अनेक प्रक्रिया तयारझाल्या त्यांचा समन्वय आहे. या सिद्धांतानुसार माध्यमांचे वाचक/प्रेक्षक हे माध्यमांची आणि त्यांच्या संदेशांचीआवश्यकतेनुसार आणि समाधानप्राप्तीसाठी निवड करतात. हा सिद्धांत असे गृहित धरतो की वाचक/प्रेक्षकांसमोरमाध्यमांची निवड करण्यासाठी पुरेसे पर्याय उपलब्ध असतात.
अधिक माहितीसाठी वाचा:
Blumler J.G. & Katz, E. (1974). The uses of mass communications: Current perspectives on gratifications research. Beverly Hills, CA: Sage.
Gauntlett, David (1995a), Moving Experiences: Understanding Television's Influences and Effects, John Libbey, London.
Bryant, Jennings, Zillmann, Dolf (2002) Media effects: advances in theory and research, Lawrence Erlbaum Associates
Schecheter, Danny, McChesney, Robert W., Brown, Jackson Jr.(1999) The More You Watch, The Less You Know, Seven Stories Press. '
माध्यमांचा, विशेषत: टीव्ही या माध्यमाचा परिणाम, हा नकारात्मकच होतो असे काही अभ्यासकांचे म्हणणे आहे. हिंसा, मैथुन, दंगली, जातीय, वांशिक, धार्मिक विषमता पसरवणे, दंगलीचे लोण पसरवणे, भीती पसरवणेइत्यादींच्या बाबतीत अनेकदा माध्यमांना दोषी धरले जाते. समाजातील वाईट प्रवृत्ती पसरवण्यात माध्यमांचाहातभार लागतो हा समज गेली अनेक दशके मान्य झाला आहे.
माध्यम परिणाम ही संकल्पना माध्यम अभ्यासातील 'हायपोडर्मिक मॉडल' सिद्धांत मांडते. या सिद्धांतानुसारएखाद्या सुईने जसे औषध थेट आपल्या नसात पोहोचवले जाते त्याप्रमाणे माध्यमे माध्यम संदेश आपल्याडोक्यात पोहोचवतात. हा सिद्धांत असे गृहित धरतो की वाचक/प्रेक्षक हे निष्प्रभ असतात. प्रत्यक्षात मात्रवाचक/प्रेक्षक हे निमूटपणे संदेश ग्रहण करत नसतात तर संदेशांना स्वत:चे अर्थ लावतात आणि आपआपल्यामताप्रमाणे, गरजेप्रमाणे, कुवतीप्रमाणे त्यावर निर्णय घेतात. या आक्षेपामुळे 'हायपोडर्मिक मॉडल' हा सिद्धांतआता मागे माध्यम अभ्यासात मागे पडत चालल आहे. असाच एक माध्यम परिणाम सांगणारा सिद्धांत आहेयूझेस ऍन्ड ग्रॅटिफिकेशन्स'चा सिद्धांत. ब्लुम्लर आणि काट्ज यांनी हा सिद्धांत सर्वप्रथम मांडला. खरेतर हा वेगळासिद्धांत नसून माध्यम अभ्यासाकडे वाचक/प्रेक्षकांच्या दृष्टिकोनातून पाहण्याच्या ज्या अनेक प्रक्रिया तयारझाल्या त्यांचा समन्वय आहे. या सिद्धांतानुसार माध्यमांचे वाचक/प्रेक्षक हे माध्यमांची आणि त्यांच्या संदेशांचीआवश्यकतेनुसार आणि समाधानप्राप्तीसाठी निवड करतात. हा सिद्धांत असे गृहित धरतो की वाचक/प्रेक्षकांसमोरमाध्यमांची निवड करण्यासाठी पुरेसे पर्याय उपलब्ध असतात.
अधिक माहितीसाठी वाचा:
Blumler J.G. & Katz, E. (1974). The uses of mass communications: Current perspectives on gratifications research. Beverly Hills, CA: Sage.
Gauntlett, David (1995a), Moving Experiences: Understanding Television's Influences and Effects, John Libbey, London.
Bryant, Jennings, Zillmann, Dolf (2002) Media effects: advances in theory and research, Lawrence Erlbaum Associates
Schecheter, Danny, McChesney, Robert W., Brown, Jackson Jr.(1999) The More You Watch, The Less You Know, Seven Stories Press. '
Mahesh this is a very good effort from your side.I m sure your students are going to benefit from this venture of yours!
ReplyDeletemedia theories are soemthing everyperson every day encouters with in various forms. but underatdning the theory is soemthing needs to be learned by taking own efforts. Our dear and very sincere Mahesh is truly putting his efforts to simplfy these theories in marathi language. the content the depth and flow which he has maintained makes reader so comfortable wit the topic that reader himself tries to analyse the content matching his own experiences.
ReplyDeleteMahesh's efforts and writtien work will serve a very basic refrence site for all media and socialogy students
MAhesh hats off!!
Thank You.
ReplyDeleteMahesh this is a real good effort. I am glad that using blogging for such purpose. please let me know if you know any more references.
ReplyDeleteHi sir kase aahat. Mi vikas dhavan.Tumache blogs vachle. Khup apratim aahet.
ReplyDelete