(Self Censorship) सेल्फ सेंसरशिप

(Self Censorship) सेल्फ सेंसरशिप – एखाद्या व्यक्तीने अथवा संस्थेने स्वत:हून आपल्या विचार आणिअभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर निर्बंध घालण्याला सेल्फ सेंसरशिप म्हणतात. अशा प्रकारचे निर्बंध स्वत:वर लागू करणेबरे की राज्य किंवा प्रशासनाकरवी तसे निर्बंध घालणे बरे यावर बरीच मते आहेत. विचार आणि अभिव्यक्तीस्वातंत्र्य हे भारताच्या घटनेप्रमाणे जगातील इतर देशातील घटनांमधेसुद्धा मूलभूत हक्क म्हणून मान्य केले आहे. विचार आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य जर उपभोगायचे असेल आणि अशा स्वातंत्र्यातून लोकशाही चालवायची असेलतर माध्यमे खाजगी मालकीची असणे आवश्यक आहे असा एक मतप्रवाह आहे. मात्र खाजगी मालकीची माध्यमेही नेहमीच लोकहित जपतील काय की व्यावसायिक फायद्यासाठी लोकहिताला घातक अशा गोष्टी करतील? अशा परिस्थितीत माध्यमांच्या विचार आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या दुरुपयोगाला निर्बंध कोण घालणार? याप्रश्नांच्या चर्चेतून माध्यमांनी काय छापावे, दाखवावे याबाबत समाजहित, विचार आणि अभिव्यक्तीस्वातंत्र्याच्या तत्त्वांच्या दृष्टीने आणि लोकशाहीची मूल्ये जपण्याच्या दृष्टीने माध्यमांनी स्वत:वर निर्बंध घालावेअसा विचार जास्त योग्य आहे असे बहुमत आहे.
मात्र स्वत:वर निर्बंध घालत असताना पत्रकारितेच्या काही मूल्यांना जपावे लागते आणि ते कठीण होऊन बसते. पत्रकारितेत वस्तुनिष्ठतेला फार महत्त्व आहे. जर पत्रकारांनी किंवा माध्यम संस्थांनी स्वत:वर निर्बंध घातले तरवस्तुनिष्ठता कशी राखता येईल? कारण कुठली बातमी कशी आणि किती महत्त्व देऊन छापायची हा निर्णय त्यात्या पत्रकाराच्या आणि माध्यम संस्थेच्या अख्त्यारीतला प्रश्न होऊन जातो. बातमी छापलीच नाही तर वाचकांनात्या घटनेबाबत कळणे शक्यच नाही आणि त्यावर विचार करणे, काही मत बनवणेही शक्य नाही.
वाढत्या व्यावसायिकतेमुळे माध्यम संस्था नेहमीच लोकहित जपण्यासाठी स्वत:वर निर्बंध घालत नसतात तरव्यावसायिक नफा किंवा नुकसान पाहून असे निर्णय घेतले जातात. यात माध्यम संस्थांचा जरी फायदा होतअसला तरी लोकहिताचा बळी जाण्याची शक्यता आहे.
युद्धाच्या प्रसंगी पत्रकाराने शत्रू राष्ट्राबाबतच्या सकारात्मक बातम्या द्याव्यात काय? आपल्याच देशाबाबतचेनकारात्मक चित्र तयार होईल अशा बातम्या पत्रकारांनी द्याव्यात काय? देशाची सुरक्षितता, राजकारण आणिअर्थकारणासारख्या विषयांबाबत स्वत:वर निर्बंध घालणे अनेकदा आवश्यक असते मात्र अशाप्रकारच्यानिर्बंधांमुळे विचार आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर मर्यादा पडतात.